Krzyże, figury i kapliczki przydrożne w Śmiglu i okolicy 24 lipca 2020

WŚ nr 6,7/02

Józef Burszta w książce „Kultura ludowa wielkopolski” podaje, że genezą tych przedmiotów kultu religijnego było życzenie wypowiedziane w 779 roku przez papieża Leona III, by chrześcijanie stawiali krzyże na rozstajach dróg. Dalej pisze:
„że… od krzyży drewnianych stopniowo zastępowanych kamiennymi, rozwój form szedł w kierunku kapliczki z niszą zakończoną daszkiem, która przekształciła się w kapliczkę ozdobioną na szczycie krzyżykiem”. Końcową formą rozwoju miał być słup z ustawioną na nim postacią świętego. Prowadzone u nas badania etnograficzne wykazują, że krzyże, figury i kapliczki przydrożne stoją najczęściej w miejscach, które lud uznaje na mocy tradycji za szczególnie ważne, że wiążą się one z jakimś pamiętnym wydarzeniem, czy wiarą w błąkanie się istot nadprzyrodzonych na rozstajach dróg. „Tu za wsią, stawia się krzyże, by świętością swoją broniły czającemu się złu przystępu do ludzi, do domostw, do ich dobytku”. Krzyże, figury i kapliczki przydrożne są charakterystycznymi cechami krajobrazu i polskiej religijności. Szczególnie dużo stawiano ich w okresie kulturkampfu, co było manifestacją i polskości, i wiary katolickiej. Dobrze to rozumiał hitlerowski okupant, który od samego początku zaciekle likwidował te oznaki polskiej wiary i patriotyzmu. Po zakończeniu wojny ludność odbudowywała je, umieszczając na tych przedmiotach daty. Występujące na terenie Wielkopolski krzyże dzielimy na błagalne, pamiątkowe, choleryczne, pokutne (Oborzyska Stare). Ze względu na rodzaj materiału, z którego są zbudowane, dzielimy je na drewniane, żelazne i cementowe. Istniejące tutaj krzyże to tzw. krzyże rzymskie – z jedną poprzeczną i krótszą belką. W Wielkopolsce występują także krzyże na dwóch przecznicach, zwane krzyżami św. Zachariasza lub karawanami. Oprócz prostych krzyży występują także zakończone ciesielskim profilowaniem. Najstarsze krzyże nakryte są niekiedy małym daszkiem i zwieńczone chorągiewką, na której uwidoczniona jest data budowy, inicjały fundatorów, a także umieszczony jest kur (Barchlin). Niektóre otoczone są drzewami i ogrodzeniem. Wspomnieć należy tu o krzyżu znajdującym się w Bronikowie przed domem nr 8 od strony Podśmigla. Na krzyżu znajduje się ciekawa rzeźba Chrystusa o cechach ludowych. Natomiast na skrzyżowaniu dróg do Czacza, Bruszczewa i Kościana, w Przesiece, znajduje się krzyż opleciony pięknym bluszczem i zakończony chorągiewką, na której widnieje data 1888. Krzyż ogrodzony jest drewnianym płotkiem. Bardzo rzadko występujący krzyż stoi w Spławiu. Zdobi go rzeźba Ukrzyżowanego o cechach ludowych, poniżej umieszczona jest figura Matki Boskiej, również o cechach ludowych, nad którą znajduje się kielich z wystającym krzyżem. Przy postaci Ukrzyżowanego zgromadzone są narzędzia Męki Pańskiej, t.j. obcęgi, młotek, włócznia, miecz, naczynie z wodą i drabina. Całość nakryta jest daszkiem i zwieńczona chorągiewką z datą1880. W samym Śmiglu zobaczyć można 3 krzyże, m.in. na terenie ogródków działkowych w kierunku Nowej Wsi Śmigielskiej i przy ulicy Kilińskiego 104.

Jeżeli chodzi o figury, najczęściej przedstawiana jest postać Matki Boskiej. Są to figury Matki Bożej Różańcowej, Matki Boskiej z Dzieciątkiem Jezusa itd. Występują także figury Serca Jezusa oraz różnych świętych jak np. św. Wojciecha, Jana Nepomucena, opiekuna brodów i mostów, Wawrzyńca, Antoniego, chroniącego przed złodziejami i pomagającego w odnalezieniu zguby, Floriana chroniącego przed ogniem, Rocha obrońcy przed zarazą, Barbary, Zenona itd. Za Bielawami za wsią, przy torze kolejowym w stronę Wilkowa, na wysokiej kolumnie znajduje się figura Matki Boskiej. Na tablicy umieszczonej jest następujący napis:
Fundował w 1886 r. Andrzejewski
Odnowił w 1946 r. J. Lewandowski

W Karminie na skrzyżowaniu dróg do Wonieścia, Wojnowic i Spławia, znajduje się okazała figura Serca Jezusa. Umieszczone są na niej 2 tablice. Na większej widnieją słowa:
Najsłodsze Serce Jezusa
Zmiłuj się nad nami.

Napis poniżej, na mniejszej tablicy, głosi:
Fundacja Gromady Karmin 1946.

Najstarsza figura zachowała się za Machcinem, w stronę Bukówca Górnego. Jest to figura Matki Boskiej umieszczona na stylizowanej kolumnie. Znajduje się tam niewyraźny już napis:
AD 1735
24 May

W wyższej części kolumny jest postać biskupa (św. Stanisława) w otoczeniu 5 gwiazd, zdobiona motywem roślinnym. Z kolei w Nietążkowie, na skrzyżowaniu w centrum wsi, stoi duża figura Serca Jezusa. Na jednej z tablic znajduje się napis:
Najsł. S.J.
Zmiłuj się nad nami

Na drugiej tablicy:
Fundacja Gminy Osadników 1926
Odnowiona 1945

W Szczepankowie przed domem nr 4, na kolumnie umieszczona jest figura Matki Boskiej z Dzieciątkiem Jezus.
Stary napis głosi:
Pod Twoją Obronę
M.S. Kas
1923

W Wonieściu, na placu niedaleko kościoła, istnieje figura św. Wawrzyńca z napisem:
Św. Wawrzyńcze patronie nasz
przyczyń się za nami

Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na znajdującą się na skrzyżowaniu dróg do Parska i Karmina figurę Chrystusa Dobrego Pasterza z laską, owieczką na ręce i stojącą obok drugą owieczką. W samym Śmiglu przy wylocie drogi w kierunku Poznania zwraca uwagę figura św. Jana Nepomucena.

Słowo kaplica pochodzi od włoskiego słowa „cappa” – płaszczyk. Ignacy Tłoczek w opracowaniu „Polskie Budownictwo Drewniane” pisze: „...budowami nie znanymi poza polskim obszarem etnicznym, są przydrożne kapliczki...” najprostsze z nich to daszki ustawione na jednym lub kilku słupach. Inne, założone na kwadracie lub wieloboku, mają formę maleńkich domków zakrytych prostym brogowym lub baniastym daszkiem”. Niestety na naszym terenie nie ma drewnianych kapliczek. Ich przekształconą formą są murowane kapliczki, składające się ze słupa i stojącej na nim postaci świętego, pojawiły się XVI I i XVII I w. Najwięcej poświęconych jest czci Matki Boskiej, ś.ś. Wojciecha, Antoniego, Wawrzyńca, Józefa, Franciszka itd. Kapliczki są otwarte, zamknięte lub częściowo otwarte, najczęściej z frontu i przykryte kilkuspadowymi daszkami najczęściej zwieńczone krzyżem. W Bruszczewie, na końcu wsi, w stronę Przysieki znajduje się kapliczka z figurą Matki Boskiej z Dzieciątkiem Jezus. Nakryta jest dwuspadowym daszkiem i zwieńczona żelaznym krzyżem, otwarta od frontu. Ceglana, zwieńczona żelaznym krzyżem i z trzech stron otwarta kapliczka poświęcona św. Franciszkowi znajduje się w Bronikowie przy ul. Morownickiej 11.

Zdobi ją napis:
Św. Franciszku módl się za nami

W Czaczu, na skrzyżowaniu do Przysieki, stoi cementowo – ceglana kapliczka, nakryta 8 – bocznym daszkiem i zwieńczona żelaznym krzyżem. Poświęcona jest św. Józefowi z Dzieciątkiem Jezus. Ciekawa kapliczka znajduje się w Księginkach. Nakrywa ją 8 – spadowy daszek zwieńczony żelaznym krzyżem. We wnękach zamiast figur widać obrazy, np. Matki Boskiej, Pana Jezusa itd. Z kolei w Machcinie przy mostku przetrwała od 1928 roku ceglano – kamienna kapliczka, nakryta półokrągłym daszkiem i również zwieńczona krzyżem. W niszy wisi dzwon. W Starym Bojanowie, w kierunku Górki Duchownej, znajduje się trójstronnie otwarta kapliczka z krzyżem wewnątrz. Umieszczono tam datę 1862 i monogramy A W JW. Świętemu Wojciechowi poświęcona jest ceglana kapliczka w Sierpowie, w lesie w stronę Starego Bojanowa. Napis na niej głosi:
Najśw. Marji Pannie Góreckiej z podz. za wolność Ojczyzny robotnicy r. 1927
Tow. Rob. Kat. parafii św. Wojciecha w Poznaniu

I wreszcie w Szczepankowie istnieje ceglano – kamienna, dwupiętrowa kapliczka Serca Jezusa, zwieńczona krzyżem. W górnej niszy znajduje się dzwon, a w dolnej figura Chrystusa.

Udało się ustalić, ze w 1994 roku na terenie obejmującym dzisiejszą gminę Śmigiel znajdowało się najmniej 77 krzyży, figur i kapliczek przydrożnych. Liczba ta jest zmienna i dzisiaj niewątpliwie uległa zwiększeniu. Zniknął już zwyczaj odprowadzania spod wiejskich krzyży czy figur zmarłych mieszkańców na okoliczne cmentarze. Miejsca te ożywają jednak szczególnie w maju, kiedy gromadzą się w nich licznie mieszkańcy na nabożeństwach majowych. Niewątpliwie ewenementem wśród pobliskich gmin są występujące tylko w okolicach Śmigla kilkupiętrowe kapliczki, zawierające w górnej niszy dzwon.

Jan Pawicki

p.s. Opis w/g stanu w 1994 r.