Kościoły drewniane na Ziemi Śmigielskiej 24 lipca 2020

WŚ nr 9/02

Nieznany autor pisał w nr 14 „przyjaciela Ludu” z 1838 roku: „charakter dawnej drewnianej architektury naszej nie był dotąd estetycznie rozpoznanym; a jednak naród tak od innych różny i sam dzielny, wyciskał piętno właściwe we wszystkim, czem się otaczał”.

Drewno jako budulec jest jednym z najstarszych materiałów, do dziś chętnie wykorzystywanym, gdyż jest bardzo podatny i wygodny w obróbce, a jako materiał wykończeniowy umożliwia wiele sposobów jego estetycznego wykorzystania. Zakres oraz sposób wykorzystania drewna w budownictwie zmieniał się z upływem wieków, mody, a także rozwoju techniki w tworzeniu nowych materiałów budowlanych. Do zalet drewna należy zaliczyć jego wytrzymałość, możliwość szybkiego wykonania elementów oraz montowanie ich na budowie – także w warunkach zimowych. Drewno zastosowane w budowlach tworzy doskonałe warunki termiczne, wpływające na wytworzenie się specyficznego mikroklimatu wnętrz, a zwłaszcza jego korzystnego bilansu cieplnego. Ważną rolę spełnia drewno w tworzeniu bardzo dobrych warunków akustycznych, nieosiągalnych nieosiągalnych budowlach, w których użyto innych materiałów. Istotną sprawą była stosunkowo duża dostępność drewnianego surowca. Stwierdzono także, że drewno użyte właściwie w konstrukcji nośnej, ma dużą odporność na obciążenie ogniowe, gdyż zachowuje je przez około 30 min. Nie bez znaczenia jest, że gaszenie drewna wodą nie wywołuje skutków ubocznych, takich jak np. zmiany strukturalne w przypadku stali czy betonu. Drewno stosowane w budownictwie jest łatwe w obróbce, n nadto człowiek ma w tym wielowiekowe doświadczenie. We wczesnym średniowieczu „ciesielstwo należało do najważniejszych zajęć ludności”. W okresie polskiego średniowiecza stosowanie drewna w budownictwie było elementem ideologii sarmatyzmu. W romańskim okresie średniowiecza przeważały kościoły drewniane. Każdy element tego kościoła miał swój głęboki sens, gdyż w budownictwie sakralnym znajdował swoje odzwierciedlenie stan świadomości religijnej wówczas żyjących ludzi. I tak średniowieczni pisarze wskazywali, że okna symbolizują w kościele Ojca kościoła – bo oświecają, filery są symbolem biskupów – bo podtrzymują gmach, sklepienie było obrazem nieba itd. Najstarsza w naszym piśmiennictwie wzmianka o istnieniu drewnianego kościoła dotyczy roku 1003, a więc początków istnienia państwa polskiego. Dotyczy ona benedyktyńskiego eremu w Międzyrzeczu albo Kaźmierzu k. Poznania. Do budowy obiektów sakralnych używano różnych gatunków drewna, przede wszystkim iglastego – świerku, sosny, jodły, modrzewia. Używano także drewna dębowego i bukowego. Budowę poprzedzały staranne prace przygotowawcze, polegające m.in. na wybraniu i ocechowaniu odpowiednich gatunków i poszczególnych drzew. Dalej następowała zwózka, ociosanie, wygładzanie, przycięcie oraz wyrób lub zakup niezbędnej ilości belek, tarcicy, łat i gontów. Po przygotowaniu przystępowano do budowy. Kładziono najpierw przyciesie dębowe na „peckach” narożnych, następnie wznoszono ściany, wciągając belki, a dalej zakładano konstrukcję dachu, obijano szczyty tarcicą i kryto dach gontem. po zakończeniu tych prac urządzano wnętrze kościoła, t.j. układano strop, wstawiano okna i drzwi, a ponadto uzupełniano narożne „pecki” dodatkowymi i wyposażano wnętrze w ołtarze i ambony. Znane śa u nas dwa sposoby budowy kościołów: zrębowy i szkieletowy. Na Ziemi Śmigielskiej zachowały się dwa kościoły drewniane, w Bronikowie Bronikowie Śmiglu. kościół p.w. Św. Franciszka z Asyżu w Bronikowie istniał już w XIV wieku. Pierwszy pleban, Wacław, wzmiankowany był w 1423 roku. W okresie reformacji kościół poszedł w ręce innowierców innowierców dopiero w 1599 roku ponownie przejęli go katolicy. W drugiej połowie XVI I wieku Franciszek Zbyszewski buduje nowy kościół, który w 1738 roku zostaje zniszczony w wyniku pożaru. Z inicjatywy Apolonii z Raczyńskich Jaraczewskiej odbudowę rozpoczęto w tym samym roku i zakończono w 1739. Kościół jest orientowany, konstrukcji zrębowej z unikalnymi w naszym rejonie ostatkami, zbudowany na podmurówce z kamienia polnego. Nawa wzmocniona jest konstrukcją szkieletową, kaplice i wieże również są konstrukcji szkieletowej. Kościół postawiono na planie krzyża równoramiennego równoramiennego trójbocznie zamkniętym prezbiterium i prostokątną nawą oraz dwoma symetrycznymi kaplicami, tworzącymi rodzaj transeptu. Dach ma dwuspadowy, a nad kaplicami trójspadowy. Dwukondygnacyjną wieżę nakrywa czteropołaciowy dach z hełmem cebulastym i latarnią. Jednospadowy dach nakrywa zakrystię. Dachy są kryte gontem, natomiast posadzka jest kamienna. W prezbiterium widać strop kasetonowy, a nad nawą listwowy z kratownicą. Ściany wnętrza oszalowano drewnem. Okna są pojedyncze, arkadowe. Chór muzyczny wsparto na dwóch słupach. Barokowy ołtarz główny pochodzi z około 1700 roku. W polu środkowym znajduje się obraz Matki Boskiej Śnieżnej z I I połowy XVI I wieku. Ołtarze boczne również są barokowe. W polu środkowym lewego (lewego 1704 r.) widnieje obraz Matki Boskiej Bolesnej, a prawego (z 1698 r.) obraz św. Franciszka. Ambona i chrzcielnica są barokowe i pochodzą z około 1700 roku. Na zewnętrznej ścianie kościoła znajduje się krucyfiks, także z około 1700 roku.

Kościół Św. Wita w Śmiglu powstał prawdopodobnie już w XI I wieku. W 1404 roku wspomniany jest pleban Jan. Obecnie istniejący kościół zbudowany został w 1769 roku na planie krzyża łacińskiego. Przy świątyni znajduje się nadal użytkowany cmentarz. Kościół jest orientowany, konstrukcji szkieletowej, wypełnionej kamieniem i cegłą. Od strony zachodniej znajduje się kwadratowa wieża, konstrukcji słupowej, oszalowana, z hełmem cebulastym, latarnią i iglicą. Dachy są dwuspadowe, a w przybudówkach ze ściętym naczółkiem. Jednonawowe wnętrze o ceglanej posadzce nakrywa strop kratownicowy z listwami. Chór muzyczny, na który prowadzą drewniane schody, wspiera się na dwóch słupach z kapilarami zdobionymi rozetą i balustradą z fryzem arkadowym. okna są pojedyncze, wielokwaterowe z gomółkami gomółkami drewnianych ramach. Do nawy przylegają od płd. i płn. prostokątne pomieszczenia (zakrystia i kaplica). Z wyposażenia zwraca uwagę ołtarz główny z tryptykiem późnogotyckim z 1506 roku z obramowaniem z 1645 roku. W polu środkowym przedstawione jest Wniebowzięcie N.M.P. po bokach znajdują się płaskorzeźby, przedstawiające po lewej stronie Nawiedzenie i Hołd Trzech Króli, a po prawej Zwiastowanie i Boże Narodzenie. W kościele znajduje się jeszcze jeden ołtarz z około 1645 roku, wczesnobarokowy z Pietą w polu środkowym, zwieńczony rzeźbą św. Anny z N.M.P. N.P.M. roku 1506. Ołtarz zdekompletowany z powodu kradzieży w 1976 roku.

Wspomniane kościoły, mimo choć w porównaniu z wieloma innymi zabytkami tej kategorii uboższe, urzekają we współczesnym zurbanizowanym świecie swoim pięknem, spokojem, harmonią z otoczeniem. Wspomniany już nieznany autor „Przyjaciela Ludu” pisał: „ A ileż wdzięku dostrzeżem w każdym szczególe tych starych budowli? W różnowzorze wyżłobienie i ciosanie każdej belki i deski wystawionej na widok? Najdrobniejsza część tej całości była tak strojna pieczą mistrza ciesiółki? Wszędzie znamiona jego smutku, wyciśnięte na drzewie. Ujrzysz tam jeszcze jakąś spuściznę średniowiecznej sumienności rzemiosła, co się żadnym sposobem z kunsztem rozbratać nie mogła, nigdzie też nie dostrzeżesz pośpiechu ni tandeciarskich przywar najemniczej roboty”.

Andrzej Weber